Ból fantomowy to ból części ciała, która została wcześniej amputowana.
Amputacja to usunięcie narządu lub jego części, które jest przyczyną kalectwa. Do amputacji może prowadzić nieszczęśliwy wypadek (amputacja urazowa), choroba przewlekła np. cukrzyca, choroba naczyń krwionośnych lub choroba nowotworowa.
W wyniku amputacji może dochodzić do rozwoju różnego rodzaju dolegliwości. Doznania te są niezwykle nieprzyjemne. Najczęściej są to:
- Odczucia fantomowe
- Bóle kikuta
- Bóle fantomowe
Opisałam je dokładniej w dalszej części.
Leczenie bólu fantomowego jest zagadnieniem bardzo złożonym.
Opiera się na zindywidualizowanym podejściu łączącym:
- farmakoterapię,
- psychoterapię,
- fizykoterapie,
- wczesną rehabilitację
- protezowanie.
Pomogę Ci pozbyć się bólu po amputacji.
W leczeniu stosuję najnowsze metody leczenia farmakologicznego.
Odczucia fantomowe
Odczucia fantomowe to wrażenie, że amputowana część ciała jest wciąż obecna. W przeciwieństwie do bóli fantomowych, poczucie posiadania amputowanej wcześniej części ciała nie jest bolesne.
Pojawiają się bezpośrednio po amputacji. Występuje u większości chorych.
Wyróżniamy dwa rodzaje odczuć fantomowych:
- Sensacje fantomowe — to niebolesne doznania lub odczucia w amputowanej części ciała. Np. mrowienie, drętwienie, swędzenie, czucie zimna i ciepła.
- Ruchy fantomowe — Występują u ok. 20–50% pacjentów. To wrażenie, że utracona kończyna lub jej część porusza się. Chorzy często określają te ruchy jako dziwaczne. Opisują np. nienaturalne zgięcia w stawach nieobecnej kończyny. Ruchy fantomowe mają charakter niezależny od woli, spontaniczny lub odruchowy. Mogą pojawić się w momencie wykonania ruchu posiadaną kończyną. Sprawiając wrażenie jak gdyby ruszały się obydwie.
Czasami chorzy mają wrażenie, że część ich ciała uległa podwojeniu. To dziwne wrażenie znika dopiero kiedy zweryfikujemy je wzrokowo.
U 30–50% pacjentów dochodzi do tzw. efektu teleskopowego. W miarę upływu czasu, chory odczuwa jakby amputowana kończyna skracała się.
Bóle kikuta
To wyjątkowo przykre doznania bólowe lokalizujące się w obrębie kikuta. Ból zwykle ma charakter stały. Jednakże może również występować napadowo.
Bóle kikuta pojawiają się stosunkowo często po operacji. Mogą mieć różne przyczyny.
Chorzy ból kikuta określają jako: tępy, świdrujący, ciągnący, uciskający, kłujący lub palący.
Zazwyczaj bóle te mają charakter receptorowy. Jednakże, jeśli jego powodem jest tworzący się nerwiak ból może mieć komponent bólu neuropatycznego.
Jak często występują bóle kikuta?
Bóle kikuta towarzyszą nawet 60% amputacji.
Szczególnie często w przypadku amputacji kończyn dolnych
W jakim czasie po amputacji pojawia się ból kikuta?
Ból kikuta występuje w różnym okresie po amputacji. Pojawia się zarówno tuż po zabiegu operacyjnym, jak i w dowolnym późniejszym okresie. Może pojawić się również wtedy, gdy rana kikuta wygoi się.
Bóle kikuta przyczyny:
Bóle kikuta mogą mieć różne przyczyny.
- Wielokrotnie przyczynę stanowią zmiany naczyniowe np.
- choroba zakrzepowo-zarostowa naczyń
- zapalenie naczyń
- Również toczący się w kikucie stan zapalny może prowokować ból. Jego źródłem są:
- blizna
- odleżyna
- zapalenie kości kikuta
- Często powoduje go również gwałtowne rozrastanie się:
- włókien nerwowych tworzących nerwiak
- komórek kostnych tworzących kostninę
- Warto zwrócić uwagę, czy bóle kikuta nie wiążą się z czynnikiem mechanicznym np.
- ciasnym opatrunkiem
- niedopasowaną protezą
- Bóle kikuta mają źródło nie tylko związane z miejscem amputacji. Niejednokrotnie ból promieniuje z innych odległych części ciała (np. kręgosłupa)
- Czasem za bólem kikuta kryje się po prostu ból stawu
Kiedy ból kikuta leczymy chirurgicznie?
Wskazaniem do leczenie operacyjnego są:
- ból kikuta wywołany nerwiakiem,
- drażniącym fragmentem kości
- spowodowany bolesnymi bliznami
Kiedy stosujemy zabiegi neurodestrukcyjne
Postępowanie neurodestrukcyjne rozważamy, jeśli pomimo chirurgicznego usunięcia nerwiaka dolegliwości bólowe nie ustępują.
W pierwszej kolejności wykonujemy blokadę diagnostyczno- prognostyczną. Następnie, jeśli takie postępowanie jest skuteczne, wykonujemy termolezję.
Ból fantomowy
Bóle fantomowe to bóle odczuwane w nieobecnej (amputowanej) części ciała. Natężenie bólu jest bardzo różne. Od lekkiego do bardzo silnego. Może pojawić się u 60-81% pacjentów po amputacji.
Ból fantomowy jest bólem neuropatycznym tzn. związanym z uszkodzeniem lub wadliwym funkcjonowaniem włókien nerwowych. U niektórych osób ból fantomowy utrzymuje się do kilku tygodni po zabiegu. Tymczasem u innych występuje przez wiele lat. W niektórych sytuacjach ból początkowo ustępuje, a za jakiś czas ponownie daje o sobie znać.
Aby zdiagnozować czy Twój ból ma cechy bólu neuropatycznego wykonaj testy zamieszczone tu Diagnostyka bólu (DN4, LANSS)
Kiedy ryzyko wystąpienia bólu fantomowego jest największe?
Poniżej wymienione czynniki zwiększają ryzyko powstawania bólów o charakterze fantomowym:
- starszy wiek
- silny ból, który występował w obrębie amputowanej części ciała jeszcze przed operacją. Co ciekawe, przebyte wcześniej zapalenie ścięgna Achillesa lub rwa kulszowa mogą “powrócić” manifestując się jako ból fantomowy. Wiąże się to z tak zwaną pamięcią bólową. Mózg pamięta wcześniejsze dolegliwości bólowe. Odtwarza je, mimo braku amputowanej części ciała.
- traumatyczna amputacja podczas której doszło do pociągania , przecinania nerwu np. podczas wypadku.
- występowanie bólu w obrębie kikuta (zagadnienie omówione wcześniej)
- nieskutecznie uśmierzany ból pooperacyjny
- rozpoznane wcześniej choroby naczyń
- U pacjentów z zaburzeniami krążenia obwodowego ból fantomowy pojawia się zazwyczaj już w pierwszym tygodniu po amputacji.
- jeśli wystąpiło zakażenie kikuta po amputacji
- ponadto jeśli pacjent cierpi na zaburzenia lękowe lub depresyjne
- jeśli przyczyną amputacji były rozległe uszkodzenia tkanek np. oparzenia, zmiażdżenia
Jak objawia się ból fantomowy?
- Chorzy opisują ból jako: rwanie, pieczenie, palenie, kłucie. Ból może mieć charakter miażdżenia, pulsowania, cierpnięcia, przechodzenia prądu. Czasem są to bolesne wykręcania kończyny.
- Boleć może cała amputowana kończyna lub tylko jej część. Może występować w sposób stały z okresami zaostrzeń, oraz napadowo.
- Najczęściej nasila się wieczorem lub w nocy.
- Bólowi może towarzyszyć pocenie się.
Co nasila ból fantomowy?
Ból może znacznie nasilać się pod wpływem wielu czynników, między innymi:
- zmęczenia
- braku snu
- lęku
- silnych emocji, zdenerwowania
- podrażnienia kikuta przez bodźce mechaniczne, termiczne, elektryczne.
- kaszlu
- oddawania moczu i stolca
- zimno, pora jesienno-zimowa
Ból fantomowy – leczenie
Zmniejszanie bólu fantomowego
Najważniejsze znaczenie w zakresie zapobiegania i leczenia bólu fantomowego ma profilaktyka i działania okołooperacyjne. Koncentrujemy je na zniesieniu odczuwanego dotychczas bólu, stosowaniu znieczulenia zewnątrzoponowego, w trakcie jak i po operacji oraz wsparciu psychologicznym.
Amputacja części ciała jest dla chorego zdarzeniem bardzo traumatycznym. Wewnętrzne przekonanie pacjenta, o konieczności tak radykalnego postępowania jest niezbędne.
Intensywna okołooperacyjna kontrola bólu wykorzystuje metody farmakologiczne jak i interwencyjne. Właściwie dobrane leczenie przeciwbólowe przed i po operacji pozwala na wczesną rehabilitację i zmniejszenie traumy związanej z amputacją.
Jak zwalczać bóle fantomowe
Największą skuteczność w leczeniu bóli fantomowych wykazują koanalgetyki (szczególnie leki z grupy leków przeciwpadaczkowych).
Leki te mają opóźniony początek działania. Pierwsze efekty ich stosowania można obserwować dopiero po kilku dniach. Dlatego warto rozpocząć leczenie nimi już w okresie przedoperacyjnym. Szczególnie jeśli ryzyko wystąpienia bólu fantomowego jest szczególnie wysokie.
Bardzo istotne jest również postępowanie chirurgiczne. Chirurg odpowiednio opracowuje kikuta, tak aby zapobiec miejscowym podrażnieniom. Ranę należy dokładnie i często kontrolować, aby zapobiec infekcji, utrzymać właściwe ukrwienie oraz zapewnić optymalne warunki gojenia.
W pierwszych miesiącach po operacji kluczowe jest aby połączyć farmakoterapie z fizykoterapia i psychoterapią. Dodatkowo rozpocząć szybką rehabilitację. Ponieważ ból fantomowy ustępuje szybciej po zaprotezowaniu. Mózg otrzymuje informację, że amputowana część ciała powróciła na swoje miejsce.
Leczenie farmakologiczne bólu fantomowego obejmuje:
- leki przeciwdrgawkowe m.in
- gabapentynę w dawkach wzrastających 300–2400 mg/dobę lub
- pregabalinę w dawkach od 75 mg do 2 x 150 mg/dobę,
- karbamazepinę
- leki przeciwdepresyjne
- najczęściej amitryptylina
- w przypadku przeciwwskazań leki z grupy SNRI: wenlafaksyna lub duloksetyna
- dożylne wlewy lignokainy
- leki przeciwarytmiczne (meksyletyna)
- Antagoniści receptorów NMDA: ketamina, memantyna
- Miejscowo 8% kapsaicyna
- Opioidy: tramadol, metadon, morfina, oksykodon, tapentadol
- kalcytonina (dożylnie lub donosowo )
- Zwykle po 3 infuzjach u 75% pacjentów dochodzi do złagodzenia lub zlikwidowania bóli na dłuższy okres.
Niefarmakologiczne metody leczenia bólu fantomowego
Wśród niefarmakologicznych metod leczenia bólu fantomowego wyróżniamy:
- TENS– stymulację prądem elektrycznym w obrębie kikuta.
- Pewną modyfikacją tej metody jest stosownie TENS na przeciwległej, zdrowej kończynie. Elektrody umieszczamy w miejscu odczuwanego bólu w kończynie fantomowej.
- Akupunkturę, masaże, ćwiczenia bierne.
- Ponadto korzystne jest ogrzewanie kikuta
- Kluczowe jest wczesne uruchamianie, protezowanie i powracanie do sprawności
- Dodatkowo, w szczególnych przypadkach stosujemy blokady układu współczulnego
- neuroliza (zniszczenie włókien nerwowych) lędźwiowa stosowana w przypadku bóli fantomowych w kończynach dolnych
- zwoju gwiaździstego w bólu fantomowym kończyny górnej
- neuroliza zwoju Waltera w bólu fantomowym w przypadku resekcji odbytnicy
- Inne stosowane techniki fizykalne to termoterapia, ultradźwięki, kąpiele ruchowe.
- Ponadto wszelkie metody ułatwiające odwarunkowanie. Psychoterapia (terapia behawioralna, relaksacyjna)
Terapia lustrzana w leczeniu bólu fantomowego
- Terapia lustrzana. Polega ona na tym, że chory w lustrze obserwuje odbicie drugiej zdrowej kończyny. Powstaje iluzja istnienia amputowanej kończyny. Pozwala ona na utrwalenie korzystnych zmian w mózgu. Powinna odbywać się w regularnych sesjach pod kontrolą rehabilitanta.
Leczenie bólu po amputacji ma kluczowe znaczenie dla odzyskania pełnej sprawności. Amputacja nie przekreśla planów życiowych. Nie musi stanowić ograniczenia. Oto kilka wspaniałych przykładów:
Jan Mela Najmłodszy w historii zdobywca obydwu biegunów w ciągu jednego roku.
Jarosław Rola sportowiec, paraolimpijczyk uprawiający narciarstwo alpejskie.
Jeśli chcesz dowiedzieć się jakie inne zespoły bólowe leczę w poradni leczenia bólu, wróć na stronę główną.
Z pewnością zainteresują Cię również:
5 Odpowiedzi
Justyna
Witam serdecznie, moja mama jest po amputacji kończyny dolnej na wysokości uda. Przed amputacją chora stopa do tego cukrzycowa, bardzo ale bardzo ją bolała ok 1, 5 miesiąca. Ból był już nie do wytrzymania. Wcześniej celem leczenia stopy była wymieniona tętnica udowa. Ale nie przyniosło to poprawy. Po amputacji jest zaledwie kilka dni, a moja mama cały czas skarży się na potworny ból nogi której niema. Jest na przeciwbólowych lekach w szpitalu jeszcze i odchodzi od zmysłów z bólu. Za kilka dni zabieram ją ze szpitala, aby się nią zaopiekować. Tylko boję się, że jej mózg zapamiętał ten przewlekły ból z przed operacji. Co z tym zrobić? Jak jej pomóc jeśli tak dalej będzie miała ?
Lek. Anna Kociszewska-Bald
Dzień dobry Pani Justyno, jeśli po wyjściu mamy ze szpitala ból będzie się utrzymywał proszę umówić termin konsultacji (najlepiej osobistej, choć ewentualnie wchodzi również w grę wideo-konsultacja on-line). Pomogę pozbyć się bólu fantomowego jak również bólu kikuta jeśli takowy również będzie problemem. Z uśmierzaniem bólu nie należy zwlekać ponieważ może ulec utrwaleniu. Będzie wtedy zdecydowanie trudniejszy do wyeliminowania.
Justyna
Dziękuję bardzo za odpowiedź. Na pewno jeśli ból będzie się utrzymywał , umówię mamę do Pani na konsultację. Pozdrawiam serdecznie
Beata
Dzień dobry, czy leczy Pani też bóle neuropatyczne?? Po wypadku nie mam czucia w stopach i okropne bóle neuropatyczne, myślę już nawet o samobójstwie bo tylko ogromne ilości tramalu pomagają a przecież nie można ich brać tak dużo. Bardzo proszę o odpowiedź.
Lek. Anna Kociszewska-Bald
Dzień dobry, tak- zajmuję się również leczeniem bóli o charakterze neuropatycznym.